भूमिका

------------
भूमिका
------------------
    भूमिका ह्या मराठी शब्दात हा पंजाबी गायक "मिका" का बरे घुसलाय ?
    संबंध दर्शवणारे, संबंधार्थक, संस्कृत प्रत्यय लागून मराठीत काही शब्द होतात. जसे : कायिक ( काये संबंधी); वाचिक ( वाचेसंबंधी ) ; मानसिक ( मानसासंबंधी ) ; मासिक ( मास-संबंधी) ; लौकिक ( लोकांसंबंधी ) ; धार्मिक ( धर्मासंबंधी ) ; वगैरे. आता असे भूमि संबंधी शब्द करायचा असेल तर तो होईल भूमिक . पण इथे वापरात आहे : भूमिका. असे का ने शेवट होणारे अक प्रत्यय लागलेले शब्द मराठीत आहेत . जसे: लेखक, वाचक , रक्षक, पाचक, मारक, गायक वगैरे. ह्या शब्दांत जी क्रिया आहे तो करणारा किंवा कर्तृवाचक हे शब्द होतात. ह्यांच्यातल्या काहींची स्त्रीलिंगी रूपे करताना जरूर त्यांचे लेखिका, रक्षिका, गायिका अशी रूपे होतात पण भूमिका हे केवळ स्त्री-पात्रांसाठी वापरलेले नसून ते दोन्ही प्रकारच्या नटांच्या करण्यासाठी वापरतात. त्यामुळे भूमिका हा शब्द स्त्रीलिंगी असला तरी तो स्त्रीवाचक नसावा. शिवाय लेखक, वाचक ...मध्ये जे कर्तृवाचकपणा आहे तो भूमि करणारा असे ठरवले तर नट वा कलाकार ऐवजी भूमि कसणारा असा वेगळाच अर्थ होईल. त्यामुळे भूमिका मधला "अका" हा प्रत्यय संबंध दर्शवणाराच असावा ( कर्तृवाचक नसावा ).
    कलाकार जे सोंग वठवतात त्यात "भूमि"चा काय बरे संबंध ? तर मोल्सवर्थच्या अर्थाप्रमाणे, भूमिका म्हणजे : The earth; Theatrical dress; the costume of a character represented on stage; Place of action; stage; theatre, arena; ground; footing; place of standing. आणि वाक्यात उपयोग असा : "आपण ह्या कर्मभूमिकेत आहों तोंपर्यंत सर्व कर्म केले पाहिजे."
    ह्या अर्थाप्रमाणे Place of action ह्या अर्थाने भूमि हे यथार्थ ठरते. नाहीतरी इंग्रजीत कलाकारांच्या भूमिकेला Cast म्हणतातच व त्यात "भूमि" असाच संदर्भ मिळतो. भूमिका ही नाट्यशास्त्रात खरेच नाट्याची जागा अथवा भूमि च आहे ! त्यावरच तर हा डोलारा उभा असतो ! तर अशी ही भूमिका !
-----------------------------------------

वाचकांचा धाक !

----------------------------------------------------
अरुणोदय झाला---२९
-------------------
वाचकांचा धाक !
----------------------------
    तुम्ही जेव्हा एखादे नवे मासिक सुरू करता तेव्हा अगदी व्यवस्थापन-शास्त्राप्रमाणे मार्केट-सर्वे करता . वाचकांना काय हवे ते विचारता व त्याप्रमाणे त्या मासिकाला बेतता. आता वाचकांची आवड जर नवीन मासिक सुरू करण्यात एवढी महत्वाची असेल तर चालत्या मासिकातही वाचकांची बदलती अभिरुची तेव्हढीच महत्वाची मानली पाहिजे.
    कवितारती मासिक ( खरे तर अनियतकालिक ) पाहिले तर ते बा.भ.बोरकरांच्या स्मृतीत सुरू झाले होते अशी ठळक नोंद अजूनही त्या मासिकावर आढळेल. त्या मासिकात कविता आठ दहा पाने व तीस-चाळीस पाने समीक्षा असे रूप सुद्धा वाचकांच्या प्रतिसादावरूनच झाले असावे.
    चित्रकार दलाल ( व मुळगावकर)  हे एकेकाळी तमाम महाराष्ट्रातल्या दिवाळी अंकाच्या मुखपृष्ठावर असत. कारण त्यांची चित्रे लोकांना भावत. मग ती वाचकांची अभिरुची म्हणून समजा तशी संपादकांनी आपापल्या मासिकांवर छापली तर तो वाचकांच्या अभिरुचीचा मरातबच मानला पाहिजे. एका चित्राने नवभारत किंवा भाषा आणि जीवन ह्यांचा खप वाढणार असेल तर काय हरकत आहे ? वैशालीतही आज जे पदार्थ आहेत तेही गिर्‍याइकांच्या पसंदीनेच केव्हातरी रुजवलेले होते ना ?
    एकेकाळी लघुकथा प्रचंड लोकप्रिय होत्या. त्याप्रमाणे कित्येक मासिके त्या छापीत. आज बदलत्या अभिरुचीमुळे बरीच मासिके लघुकथा छापत नाहीत. तसेच राशी-भविष्यांचे दाखवता येईल. गिरीश कुबेर एरव्ही वैज्ञानिक आविर्भाव आणतात पण लोकसत्तेत अजून राशी-भविष्य येतेच ना ?
    माझी आजी, आई ह्या नऊवारी साड्या नेसत असत. त्यांच्या डोळ्यादेखत पाचवारी आल्या, गेल्या, पंजाबी ड्रेस आले, जीन्स आल्या. समाज अभिरुचीचा एवढा मान ठेवतो तर एका मासिकाने एवढे टोकाच्या भूमीकेचे का असावे ?
---------------------------------------